Baba İlyas yandaşlarının 1239’da başlattığı ve Anadolu Selçuklu tarihinde bir dönüm noktası oluşturan büyük Türkmen ayaklanmasıdır. Yankıları yüzlerce yıl süren ayaklanma özellikle dinsel alanda izler bırakarak Bektaşilik gibi tarikatların oluşumunu etkilemiş kırsal kesimlerde yayılmasına yardımcı olmuştur.
Türkmenler arasında görüşleri hızla yayılarak çevresinde büyük bir kitle toplayan lider Baba İlyas’dı. Yesevi Tarikatına bağlı ve bu düşünceye göre yetişmiş olan Baba İlyas, Horasandan Anadolu’ya göç etmiş bir derviştir. Tanrı sevgisini , dinin kati kurallarıyla şekillenemeyeceğini, insanın ancak kendi gönlünce bu aşkı bu sevgiyi yarata bileceğini söylüyordu. Baba İlyas’ın inancına göre toplumda kadın erkek ayrımı yoktu. Bunların eşit olduğu toplum bir bütündü. Fakat Anadolu’daki Selçuklular ve onların egemenliğindeki beylikler, böyle olması gereken din anlayışından ayrılmışlar, güçlüler yeryüzünü kendi aralarında paylaşmışlar ve böylece kendi lehlerine eşitliği ortadan kaldırmışlardı. Halbuki amaç bütün insanlar eşit kardeşçe ve el birliği ile üreterek barış içinde yaşamaları olmalıydı.
Baba İlyas’ın bu görüş ve düşünceleri çevresini çok etkiledi. O yıllardaki Moğol istilası yüzünden Horasan bölgesinde yaşayanlar Anadolu’ya göç etmişlerdi. Anadolu Selçuklu devleti bu yeni gelen göçmenlerden rahatsız olmuş daha batıya geçmelerine engel olmuştu. Anadolu’daki yerli halk ve daha önce buraya gelen göçmenlerle güç birliği yaparak . daha sonra buraya gelen göçmenlerle ellerindeki otlak arazileri paylamak istemediler. Böylece son gelen Türkmenler Güney doğu Anadolu’da sıkışıp kaldılar ve yığılmaya başladılar. O günkü coğrafi koşullarında geçim kaynakları olan hayvancılıkta, hayvanları için yeterli otlak bulamadılar ve yoksulluk içine düştüler. Aralarında çıkan anlaşmazlıklarda Selçuklu devleti tarafsız davranmadı. Bunun sonucu göçerler Selçuklu devletine vergi vermemeye ve buyruklarını dinlememeye başladılar. Topraklara sahip çıkan yerleşik Türkmenler ve yerli halklar arasında yer, yer çatışmalar yaşandı. Bu durum anlaşmazlıklarda Selçuklu Devleti yerli göçmenlerden yani daha önce burayı yurt yapmış olan Türkmenlerden yana tavır koyuyor onları destekliyor diğerlerini cezalandırıyordu. Ve bunun yanı sıra Selçuklu sultani II Gıyasettin Keyhüsrev’in halkı ezen adaletsiz yönetimi, yoksul ve haksızlığa uğrayan çok geniş Türkmenleri devlete karsı isyan ettiriyordu.
Huzursuz halk arasında Baba İlyas’ın düşünceleri hızlı bir şekilde yayıldı. Halifesi Baba İshak ise, halkı bu düşünce etrafında örgütlüyor ve Selçuklu devletinin haksız yönetimine karşı ayaklandırmaya hazırlıyordu. Türkmenlerin maddi ve manevi olarak destekledikleri Baba İlyas’ın görüş ve düşünceleri için ayaklanmanın başlaması yönünde bir işaret bekliyorlardı. Yönetimine karşı bir ayaklanma hazırlığında olduğunu duyduğu, II. Gıyasettin Keyhüsrev’in askerlerinin 1239’da ansızın Baba İlyas’ın üzerine saldırması, ayaklanmanın başlamasına sebep oldu.
Baba İlyas’ın ayaklanma çağrısına Türkmenlerin yanı sıra, Halep Antep yöresine daha önce sürülen Harezm Türkmenleri de katılınca ayaklanma çok büyük oldu. Elbistan’da yenilen Selçuklular Sivas’ı Babailere bırakarak geri çekildiler. Ardından Amasya ve Kayseri yöresi de Babailerin eline geçince, II. Kiyasettin Keyhüsrev Konya’dan uzaklaşmak zorunda kaldı.
Ayaklanmanın bastırılması için Amasya subaşılığına atanan, Mubarizettin Armağan Şah tarafından Baba İlyas yakalanarak kale duvarına asılıp öldürüldü. Bundan sonra Babailer , ayaklanmanın şiddetini artırarak Kırşehir’e doğru ilerlemeye başladılar.Ama Selçuklu ordusu bu arada derlenip topallanmış , ücretli Frank askerlerinin orduya katılmasıyla da güçlenmişti. Kırşehir tarafında yapılan savaşı Selçuklular kazandı. Baba İshak bu savaşda öldürüldü (1240 ) Babailerin büyük çoğunluğunun kılıçtan geçirilmesiyle ayaklanma sona erdi. Bu ayaklanma ile daha önceki saldırılarla güçsüzleşen, Selçuklular daha da sarsıldılar.
Anadolu Moğol istilasına uğradı. Ayaklanmanın bastırılmasından sonra Babai inancı etkisini uzun zaman sürdürdü. Toplumdaki değişik inançları zamanla kendi içinde eriterek ve kaynaştırarak bir dinsel akıma dönüştü. Baba İlyas’ın yandaşları Anadolu’nun değişik yerlerine dağılarak, zaviyeler kurdular. Kırsal kesimde Tokat Amasya Sivas dolayların da , daha sonra batı Anadolu da ve 14. yüzyıldan başlayarak Balkanlardaki Müslümanlar arasında bu düşünceler kurumsallaştı. Baba İlyas ve Baba İshak’ın daha sonraki zamanlarda, Bektaşilik adıyla ortaya çıkacak kurumun ve bu tarikatın düşünce ve inanç ortamını yaratan Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin öncüsü oldular.
Rumeli Bektaşileri arasında, Baba İshak yalnız bir inanç kurucusu olarak değil aynı zamanla toplumda düzeni sağlayan kişi olarak saygı gördü. Baba İlyas’ın halifelerinden Edip Ali’nin ise Osmanlı devletinin kurulusunda önemli bir yeri vardır.
Moğol istilası öncesinde Anadolu’daki Türkmenleri etkileyen ve Türkiye’nin toplumsal ve kültürel tarihinde önemli yeri olan dinsel ve toplumsal harekettir. Amasya nın Çat köyüne yerleşen, Baba İlyas’ın siyasal bir boyut kattığı aşırı Şiilik ,yerel inançlar ve Şamanlıktan kaynaklanan görüşleri, kendilerinin İslam öncesi inanç ve geleneklerini büyük ölçüde koruyan Türkmenler arasında etkili oldu.
Kentlerdeki yerleşik halka dayanan bir devlet kuran Selçuklular’ın dışladığı Türkmenler Peygamberlik mertebesine yükselttikleri ve Baba Resul diye adlandırdıkları Baba İlyas ve halifesi Baba İshak’ın önderliğinde Selçuklu Devleti’ni temelinden sarsan büyük bir ayaklanma başlattılar. Babailer ayaklanması. Kırmızı başlık, siyah cübbe ve nalın giyen , Hz Ali’ye aşırı değer veren ona bağlı olan ve yücelten Anadolu insanları.
Anadolu Selçuklu Devleti 1308 de Muhammet Olcaytu Han’ın ölümü ile son buldu. Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında temelde şu faktörler etkili oldu.
• Taht mücadeleleri ve devletin parçalanması
• Haçlı seferleri
• Babai İsyanları
• Anadolu’nun Moğollar tarafından istilası 32